Yaşlanmanın Kontrolü : Telomerler

Elizabeth Blackburn, telomer etkisinden bahsediyor: Telomerler daha uzun süre daha sağlıklı kalmakta etkilidir.

Nobel ödülü sahibi Blackburn, telomerleri korumanın yaşlılıkla bağlantılı hastalıkları defedebileceğini söylüyor. (Ç.N.Telomer her bir DNA sarmalının ucunda bulunan ve kromozomları koruyan parçalardır. Tıpkı ayakkabı bağcıklarının ucundaki plastik parçalara benzerler.)

Kromozomların ucundaki telomerler ile ilgili tıp alanındaki keşiflerinizle Nobel ödülünü kazandınız. Telomer nedir ve yaşlandıkça telomerler nasıl değişir?

Eğer genetik özelliklerinizi taşıyan kromozomları ayakkabı bağcığı olarak düşünecek olursanız, telomerler bu bağcıkların ucundaki koruyucu parçalara benzerler. Proteinle kaplı kısa DNA dizilerinin tekrarından oluşurlar.

Yaşam süresince yıpranırlar. Telomerler, kromozomları gerektiği gibi koruyamazlarsa, hücreler yenilenemezler ve işlevlerini yerine getirememeye başlarlar. Bu durum bedende, yaşlanmaya bağlı hastalıklar ve önemli problemlerin oluşma riskini arttıran fizyolojik değişikliklere neden olur: kardiyovaskuler hastalıklar, diyabet, kanser, zayıf bağışıklık sistemi ve daha niceleri. Ama bu süreç bir şekilde kontrol edilebilir. Herkes için bu durum geçerlidir, ama ne oranda gerçekleşeceği değişebilir. DNA da telomeraz denilen bir enzim, kromozom uçlarının yavaşlamasını, korunmasını ve nispeten kısalmasını geri döndürebilir.

Telomerlerinize iyi bakarak yaşlanmayı geciktirebilir veya tersine döndürebilir misiniz?

Hepimizin bir yaşam süresi var. Sağlıklı, aktif ve hastalıksız geçirdiğimiz bir süre var. Telomerlerimizin kısalması, yaşlanmaya ve sağlıklı yaşam süresinden hastalıklı yaşam süresine geçişe sebep olur. Ama telomeraz ve telomerleri etkileyecek şeyler yaparak sağlıklı yaşam süresinden hastalıklı yaşam sürecine geçişi geciktirebiliriz.  Yani aslında bahsettiğimiz şey insanları daha uzun süre sağlıklı kılmak ve yaşlanmaya bağlı bazı hastalıkları geciktirmek. Bu demek değildir ki son derece uzun bir yaşam süreci olacak. Ama tabi ki daha uzun süre sağlıklı kalmak ölüm oranları üzerinde etkilidir.

Kitabınızda telomerlerimizi uzatmak için, ya da en azından kısalmalarına engel olmak için, kronik stresi kontrol ederek, egzersiz yaparak, daha sağlıklı beslenerek ve yeterince uyuyarak yaşam standardımızı geliştirmemiz gerektiğinden bahsetmişsiniz. Bunların çoğu zaten halu hazırda tavsiye edilen şeyler. Peki burada yeni olan nedir?

İnsanlar yaşam standartlarını geliştirmek üzere tavsiye edilen şeylerin, hücresel boyutta hastalıkları nasıl defettiğini anlamamışlardı. Bu sebeplerden bir tanesi, telomerlerinizi korumanıza yardımcı oluyor olmalarıdır. Kitapta bir sürü yeni çalışma yer almaktadır. Bu çalışmalar arasında genetik, epidemiyoloji ve sosyal bilimler de bulunmaktadır. Ayrıca zihin-beden bağlantısına yeni bir biyolojik destek de sunuyoruz. Daha önce kimse meditasyon ve stres azaltıcı, huzuru arttırıcı şeylerin sağlığa yararlı etkilerinin kısmen telomerler sayesinde olduğunu söylememişti. Kitapta ayrıca ne kadar kontrol edebileceğimiz hakkında da bilgi veriliyor. Örneğin strese yaklaşım tarzınızdaki minik değişiklikler, çok büyük farklar yaratabilecek uzun süreli alışkanlıklara sebep olabilir.

Kitapla ilgili eleştirilerden bir tanesi, çok basite indirgenmiş olması. Yaşlanma kromozomların ucundaki bu telomerlere indirgenemeyecek kadar karmaşık.

Bu pek çok yaşlanma sürecinden sadece bir tanesi. Biz de bunu söylüyoruz zaten.  İnsanlarda henüz yeni tanımlanan ve de üzerinde kısmen kontrol sahibi olabildiğimiz bir mekanizma üzerine odaklandık.

Telomerlerimizin korunmasına ne tür egzersiz yardımcı olabilir?

İyi haber şu ki, günde 3 saat spor salonuna gitmenize ya da haftada bir kez maraton koşmanıza gerek yok. Orta karar aerobik egzersiz yapan insanlar  (haftada 3 kez 45er dakika)bir maraton koşucusunun telomer uzunluğuna hemen hemen sahipler. Farklı egzersiz türlerini uygulamak da iyi görünüyor. Bir araştırma göstermiştir ki, insanlar ne kadar farklı tür egzersiz yaparlarsa telomerleri o kadar uzun olmaktadır. Ciddi kronik stres altındaki insanları inceleyen pek çok çalışma, bu insanların telomerlerinin kısa olmasının yaşadıkları stresin yoğunluğuyla ilişkili olduğunu göstermiştir. Ama bu ilişki fazla oturarak  yaşayan insanlarda çok daha güçlüdür.10-15 dakikalık bile olsa hergün yapılan hafif egzersiz etkili olmaktadır.

Sebze, meyve ve tahıl içeren dengeli beslenmenin dışında telomerlerimizi uzatmak için takviye bir şeyler almalı mıyız?

Yeterli miktarda Omega 3 yağ asitlerinin tüketilmesinin telomerlerin daha iyi korunmasına faydalı olduğu düşünülüyor. Omega 3 takviye olarak alınabileceği gibi yağlı balıklar ve keten tohumu gibi besin maddelerinden de alınabilir. D vitamini hakkında da veriler var ama çalışmalar henüz tamamlanmış değil. Şurası çok net ki, insanlar işlenmiş gıdalar, kırmızı et, şekerli içecekler ve rafine beyaz ekmek yerine- ki bunların zaten sağlığa zararlı olduğu biliniyor- doğal gıdalar ile beslenirlerse, telomerler üzerinde ölçülebilir etkisi olmaktadır.

Evlilik ve çocukların telomerler üzerinde etkisi var mıdır?

Evliler veya çiftler daha uzun telomer sahibi olmaya yatkındırlar. Ayrıca aile içi şiddet gören kadınlarla da bir çalışma yapmıştık. Bu kadınların telomerleri daha kısaydı. Kısa olmaları ile şiddet gördükleri süre arasında da bağlantı görüldü. Bu muhtemelen, uzun süre tehditkar bir ortamda bulunmuş olmalarıyla alakalıdır. İlk yapılan çalışmalardan bir tanesinde çocuk sahibi olmanın telomer sağlığı üzerinde olumlu etkisi olabileceğini söylemektedir. Ama bu sonuç tekrarlanmadığı için henüz karar vermek için erken.

 Telomer uzunluğu ne kadar hızlı değişebilir?

Birkaç ay içinde müdahalelerin sonuçları görülebilir. Ama sağlıklı ortalama yaşam süresinin artması için 10 yıl veya daha uzun süreli değişiklikler gerekmektedir.

Telomer uzunluğunun ölçülebildiği ticari testler var.  ABD de bunların fiyatı 100-500 $ arası değişiyor. Sizce herkes telomer ölçümü yaptırmalı mı?

Hayır. Tabi ki bunda bir zarar görmüyorum ama çok da gerekli değil. Telomerleriniz bir yıl uzunken diğer yıl kısalabilir. Yapılan bir sürü çalışma sonuçlarına göre telomer sağlığı için neler yapılması gerektiğini ve neler yapılabileceğini biliyoruz. Test sonucunuz ne olursa olsun bunlar yapmak faydalıdır.

Peki siz telomerlerinizi ölçtürdünüz mü?

Evet çünkü bir araştırmanın parçasıydım. Uzun telomerlerim olduğunu öğrendim. Ama bu değişebilir. Dolayısıyla bu test sonuçları, araştırmalardan öğrendiklerimi uygulamama engel olamazlar. Bunları hayatıma yerleştirmeye çalışıyorum. Egzersiz yapıyorum ama saatlerce spor salonunda kalmıyorum. Beslenme düzenim iyi ama yemek konusunda takıntılı değilim. Stresin etkilerini düşünüyorum ve bu yüzden de mikro meditasyonlar yapıyorum.

Telomerleri uzatma atkisine sahip olduğu iddia edilen ilaçlar var. En azından bir Amerikan şirketi yaşlanmayı durdurmak için telomeraz gen terapisini geliştiriyor.  Tüm bunlar iyi fikir mi?

Tüm bunların telomeraz aktivitesini arttırdığı iddia ediliyor. Ama henüz yeterince test edilmediler. Yapılan çalışmalar da sadece bu ürünleri piyasaya süren kişiler tarafından yapıldı. Telomerazın iyi tarafı telomerleri uzatıyor olması ama kötü tarafı ise yüksek miktar telomerazın, beyin tümörleri, melanoma ve sigara içmeyenlerde akciğer kanseri riskini taşıyor olmasıdır. Egzersiz, stres azaltılması ve iyi beslenmenin ise hiçbir zaman kanser riskini arttırdığı söylenmemiştir. Hatta tam tersine bazı çalışmalarda tüm bu riskleri azalttığı gösterilmiştir.

Çeviren : Sıdıka ÖZEMRE
https://www.theguardian.com/science/2017/jan/29/telomere-effect-elizabeth-blackburn-nobel-prize-medicine-chromosomes